İstanbul Aile Hekimliği Derneği (İSTAHED) Bilim Komisyonu Üyesi Dr. Gülşah Keçebaş, 28 Eylül Dünya Kuduz Günü’ne ilişkin açıklamasında şu ifadeleri kullandı:

“28 Eylül Dünya Kuduz Günü olarak ilan edilmişken, bu tarihin sadece sembolik bir anı değil; her yıl on binlerce insanın kaderini değiştirebilecek bir farkındalık günü olması gerekmektedir. Kuduz, ne yazık ki Türkiye’de kısmen kontrol altında, dünyada ise tam olarak kontrol altına alınamamış, yüksek mortalite potansiyeline sahip bir zoonozdur.”

Kuduz Nasıl Bir Hastalıktır?
Dr. Keçebaş, hastalığın yapısını şöyle anlattı:

“Kuduz; Rhabdoviridae ailesi, Lyssavirus cinsine ait RNA virüslerinin neden olduğu, sinir sistemi üzerine tropizmi bulunan, ensefalomiyelit tablosu ile seyredebilen viral bir zoonotik hastalıktır. Klinik evre başladıktan sonra neredeyse %100 ölümcül olup, tedavisi yoktur; bu yüzden önleme stratejileri (aşılama, profilaksi) temel yaklaşımdır. Virüs, giriş bölgesinden periferik sinirlere yerleştikten sonra retrograd aksonal transport ile merkezi sinir sistemine ulaşır. Beyin ve omurilikte çoğalan virüs, daha sonra anterograd yayılımla tükürük bezlerine geçerek yeni bulaş olasılıklarını sağlar. Virüs dış ortam koşullarına hassastır: yüksek sıcaklık, sabun, deterjan, organik solventler ve kurutma ile hızlıca inaktive olur. Örneğin 56 °C’de 4–5 saat, 70 °C’de birkaç dakikada zarar görür. Ancak serin nemli koşullarda toprakta haftalarca canlı kalabildiği, 0–8 °C’de toprak yüzeyinde 2 ay kadar dayanabileceği, kuru toprakta yaklaşık 1 metre derinlikte 5 hafta kadar kalabileceği bildirilmiştir.”

Bulaşma Yolları ve Rezervuar Türler
Açıklamasında bulaşma yollarına değinen Keçebaş, şunları kaydetti:

“Kuduz bulaşmasında ana rolü salyayla temas alır:
• En yaygın yol: ısırık
• Diğer yollar: tırmalama, salyanın açık yara ya da mukozaya (göz, burun, ağız) teması
• Çok nadir olarak: enfekte doku/organ nakli gibi ekstrem durumlar bildirilebilir
Kuduz virüsü, memeli türlerinin çoğunda konak olabilir. En sık rezervuarlar arasında köpek, tilki, çakal, kurt, gelincik, sansar gibi türler vardır. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, dünyada kuduzdan insan ölümlerinin %99’u köpek kaynaklı kuduz vakalarından kaynaklanmaktadır.
Türkiye özelinde ise köpekler, hem evcil hem sokak türleriyle, hala en önemli bulaş kaynağıdır. Tarım ve Orman Bakanlığı verileri ile veteriner birliklerinin açıklamaları, yaban hayatı kaynaklı vakaların kontrol programlarıyla sınırlı düzeyde tutulduğunu göstermektedir.
Şehir yaşamında sık karşılaşılan güvercin, serçe ve diğer kuşlar; akvaryum balıkları; kertenkele, kaplumbağa ve diğer sürüngenler; kurbağa gibi amfibiler; sivrisinek, arı, örümcek gibi böcekler ile hamster, kobay, tavşan ve ev faresi gibi küçük kemirgenler kuduz bulaştırmaz ve bu hayvanlarla temas sonrası kuduz aşısı gerekmez.”

Kuluçka Süresi ve Klinik Seyir
Dr. Keçebaş, hastalığın seyrine ilişkin şunları aktardı:

“Kuduzun kuluçka süresi geniş bir aralıkta değişir: 7 gün ile 1 yıl arasında olabileceği bildirilmiştir, ancak çoğu insanda 27–64 gün civarında olduğu kabul edilir. Hayvansal türlerde bu süre; köpeklerde 20–60 gün, kedilerde 14–30 gün, sığırlarda 30–60 gün olarak bildirilmiştir. Klinik seyre geçildiğinde iki temel form gözlenir:
• Furious (saldırgan) tip: Ajitasyon, sinirlilik, hidrofobi (su korkusu), aerofobi (hava akımından kaçınma), kasılmalar ve nöbetler görülür.
• Paralitik (sakin) tip: Felç baskındır; yüz, boğaz kasları etkilenir, yutkunma güçlüğü, salya akıntısı, kas güçsüzlükleri gelişir. Koma ve ölüm kaçınılmazdır.
İnsanda erken evrede ateş, halsizlik, baş ağrısı, yara bölgesinde karıncalanma hissi olabilir. Klinik belirti başladıktan sonra geri dönüş yoktur.”

Türkiye’de Kuduzun Güncel Durumu
Keçebaş, verileri şöyle sıraladı:

“2024’te İstanbul’da yaklaşık 110 bin kişi, kuduz riskli temas nedeniyle hastanelere başvurmuş ve bu kişilere 370 binden fazla doz kuduz aşısı uygulanmıştır. Türkiye genelinde ise yıllık 200.000’in üzerinde riskli temas vakası bildirilmektedir. Risk temas vakalarının çoğu (%90,1) ilk 24 saat içinde sağlık kuruluşuna başvurmaktadır. Türkiye’de yılda 1–2 insan kuduz vakası bildirilmektedir. Geçmişteki olgularda, bazılarında ısırık hikâyesi net olmayıp küçük sıyrık ya da çizik temaslarının da ihmal edilmemesi vurgulanmıştır. Evcil hayvanlarda kuduz vakaları yıllar içinde belirgin düşüş göstermiştir. Türk Veteriner Hekimleri Birliği verilerine göre, 2018 yılında 437 olan vaka sayısı 2023’te 86’ya gerilemiştir. Yaban hayvanlarındaki vakalar, özellikle tilkilerde oral aşılama stratejileriyle kontrol altına alınmış durumda; ancak tamamen elimine edilmiş değildir. Bununla birlikte, Batı Türkiye’de (Ege Bölgesi gibi) zaman zaman yaban hayatı kaynaklı epizootiler raporlanmıştır.”

Klinik Yaklaşım: Teşhis, Profilaksi ve Tedavi
Risk değerlendirmesi ve müdahalenin önemini vurgulayan Keçebaş, şöyle devam etti:

“Kuduz riskli temas yaşayan hastalarda risk değerlendirmesi (temas kategorisi, yara yeri, hayvan durumu, bağışıklık durumu vb.) dikkatle yapılmalıdır. Klinik belirtiler başladıktan sonra teşhis zordur ve ölüm kaçınılmazdır. Suş tespiti için post-mortem beyin veya doku örnekleri kullanılabilir. Ön klinik dönemde güvenilir bir tanı yöntemi yoktur.”

Post-Ekspozisyon Profilaksi (PEP)
“1. Temas bölgesi en az 15 dakika boyunca bol su ve sabunla yıkanmalı, ardından povidon-iyot veya %70 alkol gibi bir antiseptik uygulanmalıdır.
2. Uygun aşı şeması başlanmalı. Kategori I temas, sağlam deriye tükürük sıçraması veya hayvanı okşama gibi durumları kapsar; bu olgularda aşı veya immünglobulin gerekmez. Kategori II temas, deri bütünlüğü bozulmamış hafif tırmalama veya kanamasız ısırıklardır ve yalnızca aşı uygulanır.
3. Kategori III temas ise deri bütünlüğünü bozan ısırık ve tırmalamalar ya da salyanın mukoza ile teması gibi yüksek riskli durumlardır; bu grupta hem aşı hem de insan kuduz immünglobulini (HRIG) yara kenarlarına infiltrasyon şeklinde uygulanmalıdır.
PEP’nin zamanında ve eksiksiz uygulanması, virüs MSS’ye ulaşmasını engeller ve hastalığı önler.”

Pre-Ekspozisyon Profilaksi (PrEP)
“Risk altındaki meslek gruplarına (veterinerler, hayvan bakıcıları, laboratuvar çalışanları, doğa sporcuları vb.) önerilir.”

Zorluklar, Veriler ve Öncelikler
Keçebaş, kuduzla ilgili küresel yükü ise şöyle özetledi:

“Kuduz, ihmal edilen hastalık kategorisinde değerlendirilir. Sürveyans sistemlerindeki eksiklikler, vakaların tam olarak raporlanamaması, laboratuvar kapasitelerinin sınırlılığı gibi sorunlar yükü gölgelemektedir. 2024 itibarıyla WHO’ya göre yılda yaklaşık 59.000 insan, kuduz nedeniyle yaşamını yitiriyor; bu rakamlar aktif raporlama eksikliği nedeniyle daha yüksek olabilir. Türkiye özelinde, riskli temas vakaları yüksek olmasına rağmen insan kuduz ölümleri nadirdir; bu başarı, profilaksi uygulamalarının yaygınlığına bağlanabilir. Öncelikler arasında güçlü sürveyans sistemleri, halk ve sağlık personeli eğitimi, sokak hayvanı kontrolü ve yaygın aşılama yer almaktadır. Kuduz; ölümcül ama önlenebilir bir hastalıktır. Klinik belirtisi başladığında tedavi seçeneği yoktur; bu yüzden her tedbir, her hızlı müdahale hayati önem taşır.”

Mücadelede Yol Haritası
Dr. Gülşah Keçebaş son olarak şu çağrıyı yaptı:

“2024 yılında, büyük şehirlerde yüz binlerce kişi riskli temas nedeniyle aşılamaya başvururken, insan kuduz vakaları az sayıda kalmaktadır. Bu durum, profilaksi altyapısının etkinliğini göstermektedir. Ancak ‘ölüm olayı sıfır’ hedefine ulaşmak için daha fazla koordinasyon, kaynak ve farkındalık gerekir. 28 Eylül’ü sadece sembolik bir gün değil; kuduzla mücadelede ivme kazandırılacak bir milat olarak görmeli ve halkı, sağlık çalışanlarını, veteriner ve yerel yönetimleri sürece aktif katmalıyız.”